Ziara ya Biden huko Angola: Ni nini kipo nyuma ya safari yake ya mwisho ya Afrika?

Rais wa Marekani Joe Biden aliizuru Angola wiki hii katika safari yake ya kwanza kabisa baina ya nchi mbili barani Afrika kama rais – wiki kadhaa kabla ya kumuachia wadhifa huo kwa Donald Trump.

Biden aliwasili katika mji mkuu wa Angola, Luanda, siku ya Jumatatu, baada ya kusimama kwa muda katika taifa la Afrika Magharibi la Cape Verde. Safari ya siku tatu nchini Angola, wachambuzi wengi wanasema, inawakilisha jaribio la mwisho, la kukata tamaa la kutimiza ahadi ya Biden aliyoitoa zamani, na kukabiliana na ushawishi unaoongezeka wa China katika bara hilo.

Ziara hiyo iliyotarajiwa, ambayo ilisogezwa mbele kutoka Oktoba kutokana na Kimbunga Milton, ilishuhudia Biden akitembelea Bandari ya Lobito, ambayo ni kitovu cha uhusiano wa kibiashara wa Marekani na Angola. Huko, alitathmini mradi unaoendelea wa miundombinu muhimu ya madini ambayo imepangwa kuona usambazaji mkubwa wa cobalti na shaba ukiwasilishwa kwa Magharibi.

Hivi ndivyo unavyopaswa kujua kuhusu ziara iyo ya Biden Afrika na kwa nini Lobito ni muhimu:

Kwa nini Rais Biden hakuweza kutembelea Afrika?

Wachambuzi wa mambo wanasema kushindwa kwa Biden kuzuru nchi yoyote ya Kiafrika – isipokuwa Misri katika mkutano wa COP27 mnamo Novemba 2022 – hadi sasa inaonyesha kuwa utawala wake haukulipa kipaumbele bara hilo.

Biden aliahidi kwa mara ya kwanza kuzuru Afrika mnamo Desemba 2022, miaka miwili ya urais wake – jambo ambalo lilikuwa tayari limechelewa.

Alitoa ahadi hiyo katika mkutano wa viongozi wa Marekani na Afrika uliofanyika Washington, ambapo viongozi 49 wa Afrika walikusanyika. Marekani “yote iko katika bara la Afrika”, Biden alitangaza wakati huo. Pia alitangaza kifurushi cha msaada cha $55bn kwa Umoja wa Afrika.

Utawala wa Biden umewakaribisha viongozi kadhaa wa Kiafrika katika Ikulu ya White House, lakini ziara hizo zilizoahidiwa hazikufanyika – hadi sasa.

Maliasili muhimu za Afrika, idadi ya watu inayoongezeka kwa kasi ya bilioni 1.3, na uwezo mkubwa wa kupiga kura katika Umoja wa Mataifa – na kura za nchi 54 – zinafanya bara hili kuwa mhusika muhimu wa kimkakati.

Biden ameshughulikia vipi uhusiano na Afrika hadi sasa?

Ushawishi wa Marekani katika bara hilo umekuwa ukipungua kwa miaka mingi, hata China na Urusi zimeimarisha uwepo wao katika nchi kadhaa.

Tangu mwaka 2013 China imeipiku Marekani na kuwa mshirika mkubwa zaidi wa kibiashara barani Afrika. Mwaka huu, Marekani ilipoteza kambi kuu ya kijasusi katika taifa la Afrika Magharibi la Niger, na jeshi lake lilitimuliwa kutoka Chad. Hilo limeifanya kutatizika kupata kimbilio la kijeshi katika eneo la Sahel ambalo limekuwa kitovu cha ghasia za makundi mbalimbali yenye silaha.

Mnamo 2022, Ikulu ya White House ilitoa waraka wa mkakati wa Afrika ambao ulibadilika kutoka kwa mtazamo wa kwanza wa utawala wa Trump juu ya uhusiano wa kibiashara.

Badala yake, waraka huo uliahidi, Marekani itashinikiza Afrika kuwa na majukumu ya uongozi katika majukwaa ya kimataifa, ikiwa ni pamoja na viti vya kudumu katika Baraza la Usalama la Umoja wa Mataifa na uanachama wa G20. Wachambuzi walisifu mbinu hiyo kuwa ya “kisasa” na “ya kutamanika” wakati huo lakini shauku kwayo ilififia haraka kadri hatua ndogo zilivyofuata.

Viongozi kadhaa wakuu akiwemo Makamu wa Rais Kamala Harris na Waziri wa Mambo ya Nje Antony Blinken wametembelea nchi za Afrika kwa nyakati tofauti.

Wakati huo huo, Biden alipata wakati wa kusafiri mahali pengine. Ametembelea Uingereza pekee mara tano, mbali na ziara nyingine nyingi za Ulaya, Mashariki ya Kati, Asia na Amerika Kusini.

Kinyume chake, Rais Xi Jinping wa China na Rais wa Urusi Vladimir Putin wametembelea nchi za Afrika angalau mara mbili kama wakuu wa nchi.

Kwa nini Biden anatembelea sasa, na kwa nini Angola?

Ziara ya Luanda ilimwona Biden akiangazia mradi wa reli unaoungwa mkono na Marekani wa $800m katika Ukanda wa Lobito. Njia hiyo ni njia ya kimkakati ya kibiashara inayounganisha Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo (DRC) yenye utajiri wa rasilimali na Zambia hadi Angola, ambayo ni mwenyeji wa bandari ya Lobito, iliyoko kwenye Bahari ya Atlantiki.

Ukifadhiliwa kwa kiasi kikubwa na Marekani na Umoja wa Ulaya, mradi wa Lobito Atlantic Railway utaona mtandao uliopo wa reli katika Ukanda wa Lobito ukiboreshwa. Hiyo itaruhusu usafirishaji wa haraka wa kobalti na shaba, miongoni mwa madini mengine, yanayochimbwa kutoka mji wa migodi wa Kolwezi wa DRC, hadi katika nchi za Magharibi.

DRC ni mojawapo ya wazalishaji wakubwa wa shaba na cobalti duniani. Madini hayo ni sehemu kuu za betri ambazo huendesha magari ya umeme, ambayo Marekani na Umoja wa Ulaya wana hamu ya kuendeleza zaidi mahitaji ya minyororo ya usambazaji wa nishati safi yanavyoongezeka.

Washington imetoa mkopo wa $550m kuanzisha mradi huo. Benki ya Maendeleo ya Afrika na Shirika la Fedha la Afrika pia zinahusika katika ufadhili wa mradi huo.

Njia hiyo ya reli ina urefu wa takriban 1300km (maili 800) na kuna uwezekano utaona upanuzi katika maeneo yenye madini mengi nchini Zambia. Kampuni ya Ureno ya Trafigura inaongoza muungano wa makampuni matatu ambayo yataendesha reli hiyo kwa miaka 30 chini ya makubaliano. Mnamo Agosti, kampuni hiyo ilisema ilisafirisha kontena la kwanza la madini hadi Amerika kupitia Bandari ya Lobito.

Wachambuzi wanasema Marekani inakabiliwa na changamoto katika ukanda huo. China ina macho katika eneo hilo pia, na tayari imefungia katika sehemu kubwa ya madini ambayo kinadharia yangeuzwa kwa nchi za Magharibi ndani ya Mpango wake mkubwa wa Belt and Road, anabainisha mtafiti E.D Wala Chabala katika karatasi ya tanki ya wasomi yenye makao yake makuu Berlin, Taasisi ya Utafiti wa Sera ya Afrika.

“Sio tu kwamba Wachina wapo kila mahali katika bara la Afrika, lakini China tayari iko mbele katika ujenzi wa minyororo ya usambazaji wa cobalt, lithiamu na madini mengine kadhaa muhimu,” Chabala aliandika.

Mwezi Septemba, shirika la uhandisi la serikali la China lilitia saini mkataba wa makubaliano ya kuendesha Mamlaka ya Reli ya Tanzania-Zambia (TAZARA), njia nyingine ya reli katika ukanda unaounganisha Zambia ya kati na bandari ya Dar-es-Salaam nchini Tanzania.

Ziara ya Biden ina maana gani kwa Angola?

Maafisa wa Marekani wanasema ziara hiyo inalenga kuangazia uhusiano wa karibu kati ya Angola na Marekani.

Kwa sasa, Luanda pia ina jukumu kubwa katika upatanishi kati ya DRC na Rwanda, kuhusu ghasia zinazoendelea mashariki mwa Kongo.

Angola ilikuwa, hadi miaka michache iliyopita, mkopaji mkubwa kutoka China. Pia imekuwa kihistoria karibu na Urusi: Wakati wa vita vya wenyewe kwa wenyewe vya miaka 27 vya Angola, Marekani na Umoja wa Kisovieti wa zamani ziliunga mkono pande zinazohasimiana, na kusababisha uhusiano baridi kati ya Luanda na Washington.

Hata hivyo, serikali ya Rais Joao Lourenco, ambayo imekuwa madarakani tangu 2017, imependelea uhusiano wenye nguvu na Washington. Nchi hizo mbili zimeimarisha uhusiano wa kibiashara na kufikia 2023, biashara ya Marekani na Angola ilifikia takriban $1.77bn. Angola ni mshirika wa nne wa kibiashara wa Marekani katika Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara.

Mnamo 2021, na hivi majuzi zaidi, mnamo Novemba 2023, Biden alimkaribisha Rais Lourenco katika Ikulu ya White House.

Hata hivyo, wachambuzi wanasema mtazamo wa Washington kuhusu serikali ya Lourenco unapuuza madai ya ukiukaji wa haki za binadamu chini ya uangalizi wake. Lourenco hapendwi miongoni mwa Waangola wengi kutokana na gharama kubwa za maisha, rushwa, na dhuluma zinazoongezeka dhidi ya wapinzani. Mwezi Juni, mamlaka iliwafyatulia risasi waandamanaji waliokuwa na hasira kutokana na mfumuko wa bei, na kuua watu wanane katika jimbo la kati la Huambo. Wengine kadhaa walikamatwa katika miji kote nchini.

Wachambuzi wanasema kukataa kwa Biden kukiri wasiwasi huo juu ya madai ya ukiukwaji wa haki ni doa kwenye urithi wake.

“Waangalizi wengi wanaamini kuwa ziara ya Biden inaweza kumtia moyo rais asiyependwa bila kukusudia,” alisema Florindo Chivucute, mkurugenzi wa Friends of Angola, kundi linalotetea maadili ya kidemokrasia nchini Angola na lenye makao yake makuu Luanda na Washington, DC.

“Wakati Marekani iko nyuma ya China katika masuala ya biashara na ushawishi wa kisiasa nchini Angola, haipaswi kuathiri maadili yake ya msingi ya demokrasia na haki za binadamu katika kujaribu ushawishi,” alisema.

Nini kinafuata kwa uhusiano kati ya Marekani na Afrika?

Wakati Rais Biden hatimaye ametimiza ahadi yake ya kutembelea Afrika, utawala wake haujaweza kutimiza baadhi ya malengo mengine uliyojiwekea.

Umoja wa Afrika ulikubaliwa kuwa mwanachama wa kudumu wa G20 mnamo Septemba 2023. Hata hivyo, hakuna nchi ya Kiafrika ambayo bado ni mwanachama wa kudumu wa UNSC.

Mnamo Septemba 2024, Balozi wa Marekani katika Umoja wa Mataifa Linda Thomas-Greenfield alitangaza kwamba nchi yake itaunga mkono viti viwili vya kudumu vya UNSC kwa Afrika. Hata hivyo, alionya kwamba viti hivyo havitakuwa na nguvu ya kura ya turufu, msimamo ambao wachambuzi wengi waliukosoa kwa sababu utaweka mfumo wa ngazi mbili – moja kwa wanachama wa UNSC wenye kura ya turufu, na ya pili kwa wale wasio na mamlaka hayo.

Urais wa Trump, wakati huo huo, unaweza kuzingatia tu uhusiano wa kibiashara, kama ilivyokuwa mara ya kwanza, wataalam wanasema.

Utawala unaokuja huenda ukataka kushindana na ushawishi wa China na Urusi, na upatikanaji wa ardhi kwa madini muhimu, Tibor Nagy, mjumbe mkuu barani Afrika chini ya utawala uliopita wa Trump, aliliambia shirika la habari la Reuters.